Những ký ức về lịch sử trăm năm của bia Hà Nội: Từ nhà máy bia đầu tiên ở vùng Ngọc Hà cho đến thời bao cấp “một người bán vạn người mua” và một Hà Nội “thiên đường của người yêu bia” ngày nay…

Những cốc bia thời thơ ấu

Cứ vào tiết đổi trời mùa hạ, khi bầu trời Hà Nội đầy mây ngột ngạt mong mãi chẳng có giọt mưa, cái oi bức kinh khủng làm cho ai nấy mệt rũ người.

Ngay góc ngã tư đường Trần Xuân Soạn – Thi Sách cạnh trường tư thục Lam Sơn lúc bấy giờ có một quầy giải khát nhỏ do ông Bẩy làm chủ. Quầy giải khát có mặt sàn hình vuông, mỗi chiều chừng 4 mét, tường  gỗ sơn xanh, mái lợp tôn dựng ngay trên vỉa hè. Loại quầy giải khát kiểu này này thời ấy được dựng lên khá nhiều ở bên bờ hồ Hoàn Kiếm dọc phố hàng Trống.

Quán bia Cổ Tân – một trong những nơi bán bia nổi tiếng nhất tại Hà Nội thời bao cấp. Ảnh sưu tầm

Người ta xếp dăm chiếc ghế mây, vài chiếc ghế vải  bên vỉa hè để khách có thể ngả lưng đong đưa ngồi hứng gió, giải khát và ngắm nhìn thiên hạ qua lại. Lúc ấy dân số Hà Nội còn thưa lắm chứ không đông đúc như bây giờ nên những cửa hàng kiểu này vẫn được phép xuất hiện đàng hoàng trên vỉa hè, góc phố và cái thú ăn uống trên vỉa hè này là một trong những cái thú của người Hà Nội.

Ông tôi uống bia không phải vì nghiện. Cụ uống bia cũng như uống t.huốc vậy. Cứ mỗi khi trở giời oi bức, thấy khó thở, cụ lại gọi một chai bia nhỏ và “làm một tợp” cho dễ thở. Tôi đi theo cụ cho vui thôi chứ có uống gì đâu. Tất nhiên là bia gọi ra, thế nào cũng phải hai cốc. Tôi thì một cốc đá và cụ cũng san cho tý bia gọi là và hai ông cháu ngồi nhâm nhi. Ở đời hiếm người đi uống bia một mình.

Loại bia mà tôi được uống lần đầu tiên trong đời là thứ bia sản xuất chính hiệu từ Tiệp Khắc được nhập vào bán ở Hà Nội từ những năm sau hoà bình 1954. Chai nhỏ thủy tinh xanh và cổ chai bịt giấy bạc trắng. Sau này, có dịp đi thăm Tiệp Khắc tôi thấy loại bia này vẫn tiếp tục bày bán. Cái kiểu dáng, nhãn mác và chất liệu của từng loại bia được người ta trân trọng và gìn giữ từ đời này qua đời khác như một thứ quốc bảo về ẩm thực.

Thú thật ngụm bia đầu tiên tôi được uống sao mà đắng thế. Bia vừa vào miệng tôi đã suýt nữa phải nhổ ra vì đắng. May mà tôi chưa kịp thực hiện cái phản xạ đáng xấu hổ ấy trước mặt ông tôi. Thế rồi, dần dần cũng quen, tôi uống được hết phần bia mà ông tôi rót cho và cũng cảm thấy nó là lạ, có một hương vị dễ chịu mặc dầu có đắng tý chút. Người ta bảo rằng trên đời này, hầu như cái gì gây nghiện lúc đầu bập vào cũng khó.

Thời ấy, bia chỉ có 3 hào 1 cốc. Ảnh sưu tầm

Tôi không hẳn là không nghiện bia nhưng từ lâu tôi đã mắc phải chứng nghiện cái không khí cộng đồng của bia. Đôi khi bận việc, tạt qua quán bia tôi thấy thật khó khăn khi phải một mình tu hết một vại nhưng nếu ngồi vui với bè bạn thì bao nhiêu cũng không đủ.

Chẳng phải mình tôi mà nhiều người tôi đã gặp ở Việt Nam cũng như ở nhiều nơi trên thế giới cùng chung lối uống cộng đồng như thế. Bên Tiệp, người ta thành lập cả đ.ảng Bia ra tranh cử nghị viện như những đ.ảng phái khác mọc ra như nấm sau ngày Liên Xô tan rã.

Ông tôi bảo rằng trước đây, Hà Nội cũng có nhà máy bia do người Pháp sản xuất. Lúc ấy, người ta bán loại bia gọi là bia Hô Mèn (L’Home) làm trên Ngọc Hà, nơi là trụ sở của nhà máy bia bây giờ. Nghe nói phải tìm mãi người ta mới thấy được vùng Ngọc Hà là vùng có nguồn nước tốt để nấu bia.

Trong công nghệ nấu bia, nước là một nguồn quan trọng bậc nhất. Dù có hoa hublon, lúa mạch thứ thiệt, máy móc và quy trình sản xuất hiện đại đến mấy mà nguồn nước không ra gì thì cũng coi như bỏ.

Lại nghe nói có thời công nhân mỏ Quảng Ninh phải làm việc cực nhọc trong điều kiện quá nóng nực, vất vả, ra thăm mỏ, cảm thông với nguyện vọng của thợ mỏ, Thủ tướng Phạm văn Đồng đã chỉ thị cho Bộ Công nghiệp nhẹ nhập cả một dây chuyền của Tiệp Khắc về để xây dựng một nhà máy bia để phục vụ  công nhân. Nhưng rút cục, máy về mà bia không có cũng chỉ vì lúc ấy vùng định xây nhà máy không có được nguồn nước ngọt thích hợp.

Hà Nội một thời thèm bia

Thưở trước, người Pháp làm ra bia chủ yếu là để phục vụ cho tầng lớp trên trong xã hội. Người dân thường Hà Nội hầu như rất ít khi được uống bia. Đại đa số không biết bia là gì. Từ  những năm sáu mươi, với sự giúp đỡ của nước bạn Tiệp Khắc, nhà máy Bia Hà Nội và cũng là nhà máy bia duy nhất của Miền Bắc xã hội chủ nghĩa đã ra đời trên nền nhà máy bia của Pháp xây dựng trước đây ở đường Hoàng Hoa Thám.

Bia được sản xuất, nhà máy mở ra các đại lý bia khắp nơi ở Hà Nội để phục vụ nhân dân với giá bao cấp là ba hào một vại bia lớn. Tôi còn nhớ một số đại lý bia đầu tiên ở Hà Nội hình như một đại lý đặt tại phố Hàng Bài gần rạp Tháng Tám bây giờ hay một đại lý khác mở ở phố Hàng Khay nay là chỗ bán hàng lưu niệm hay hiệu ảnh…

Ảnh sưu tầm

Thoạt đầu, khi mới đem bia ra bán, dân Hà Nội nhiều người còn bỡ ngỡ không biết bia là gì. Trừ một số công chức hay những người đã sống lâu ở thành thị thì thỉnh thoảng có uống bia. Đa số người Hà Nội mới về sống ở Thủ đô từ sau giải phóng thì chưa quen với thứ giải khát này.

Cửa hàng bia lúc đầu thưa thớt, vắng tanh. Lúc ấy, thương nghiệp phải tìm đủ mọi cách để tiêu thụ lượng bia sản xuất được. Người ta đã bán bia hoà lẫn với si rô để có vị ngọt dễ uống hay bia kèm theo một đĩa đường kính. Có cửa hàng kem bên Gia Lâm người ta bán bia kèm theo chiếc kem que thả vào trong cốc mà chẳng hiểu sao lũ bạn tôi lại gọi thứ bia kem ấy là kem cối.

Có lẽ lớp người chấp nhận bia sớm nhất ở Hà Nội chính là đội ngũ văn nghệ sỹ và những người lao động nặng. Quán bia Cổ Tân gần Nhà hát lớn, quán “chuồng cọp” đầu Nguyễn Đình Chiểu…  là nơi cụ Nguyễn Tuân, hoạ sỹ Nguyễn Sáng, họa sỹ Mai Văn Hiến và nhiều nghệ sỹ tên tuổi khác thường lui tới.

Càng ngày, công chúng đến với bia càng đông, cung không đủ cầu nên việc mua bia ngày càng khó. Người ta phải xếp hàng rồng rắn tới hai ba trăm mét người nọ nối người kia để mua một cốc bia. Hồi ấy, tôi có lần trốn giờ cơ quan cùng mấy cậu bạn ra xếp hàng ngoài quán bia đường Trần Hưng Đạo gần ngã tư Hàng Bài thì gặp ngay vị thủ phó của tôi cũng đã ra xếp hàng từ trước để chầu chực mua cho được một vại bia.

Đứng dẹp trật tự của đám người xếp hàng và chúa hay chen ngang là một anh chàng béo mập, lùn lùn với chiếc loa pin luôn the thé bài thơ nhắc nhở mà mãi cho đến tận bây giờ, mỗi khi gặp lại vị thủ phó cũ của tôi nay đã nghỉ hưu và ngồi viết văn chúng tôi vẫn khoái chí nhắc lại cái ngày gian khó xa xưa với bài thơ xếp hàng nọ:

“Muốn uống bia hơi phải xếp hàng

Xin đừng nhường chỗ chớ chen ngang

Chen ngang phát hiện cho màu áo

Kiên quyết mời ra rất nhẹ nhàng”

Xếp hàng quá đông mà nhiều khi đến cửa rồi thì bia lại hết. Cả lũ tiu nghỉu kéo nhau về hoặc đi lùng một cửa hàng khác để rồi lại phải mất hàng tiếng xếp hàng lại từ đầu.

Cái thời ấy, hầu như phần lớn thời gian của người dân Hà Nội đều phải dành cho những cuộc xếp hàng bất đắc dĩ. Dân uống bia đông quá mức chịu đựng, người ta phải nghĩ ra nhiều kế khác nhau để giữ trật tự khu vực bán bia. Một trong những điển hình  là cửa hàng bia Cổ Tân kề gốc gạo xế cửa Bảo tàng Cách mạng Việt Nam. Họ đã hàn sắt vây quanh chỗ xếp hàng, chỗ rót bia để chống chen ngang. Lập rào quanh khu bán bia để chống nạn phe bia, đầu cơ bia …

Ảnh sưu tầm

Cuối cùng thì người ta nghĩ ra một sáng kiến tuyệt vời để chống chen ngang: làm một dây thép dài có những đồng xèng nhôm đục lỗ xỏ qua dây thép. Mỗi người đến cửa mua vé chỉ được mua một đến hai cốc và được nắm tay vào những đồng xèng thay cho chiếc tích kê của mình và người nọ đứng ép sát vào người kia tay nắm đồng xèng đẩy cho đến cửa rót bia để hưởng cái hạnh phúc đựơc có trong tay một hai cốc bia sau hàng giờ xếp hàng trong phấp phỏng và hy vọng.

Hồi ấy, làm gì có tiền, có lắm bia mà nhậu nhẹt lai rai. Người ta thường chỉ uống bia với dăm hạt lạc rang hay đĩa nộm là cùng. Ấy thế mà để ép khách kiếm lời, nhiều cửa hàng quốc doanh nghĩ ra cái trò ép người uống phải mua kèm với bia đĩa nộm chua loét, cái nem cuốn dối nhạt phèo hay con mực nướng với giá cắt cổ.

Bia khan hiếm quá mức nên người ta nghĩ ra nhiều hình thức phân phối khác nhau. Trong những cửa hàng cung cấp đặc biệt, người nào có bìa A bìa B thì mỗi tháng được mua một hai chục chai tùy theo định lượng mỗi tháng. Các cơ quan n.hà n.ước được cấp sổ mua bia theo tuần, theo tháng.

Nếu có hội nghị đặc biệt phải làm công văn xin cung cấp hoặc nếu kèm theo lá thư tay của người quen có thẩm quyền phân phối thì càng tốt. Cứ mỗi lần có bia về là cả cơ quan vui như hội. Mượn cốc mượn chén, gọi điện rủ bạn bè ở cơ quan khác sang cùng uống. Ngày ấy tuy thiếu, tuy khổ nhưng vui. Bây giờ, đôi khi được dự những bữa tiệc đồ ăn thức uống, bia rượu thừa mứa mà sao vẫn không thấy được cái niềm vui khi được chia sẻ từng giọt bia với bạn bè thủa xưa.

Thiên đường của người yêu bia

Ngày nay, bất cứ ai đến Hà Nội cũng sẽ dễ dàng nhận dạng ra cái bản sắc uống mới của người Hà Nội. Về khoản bia hơi thì vào thời điểm tôi đang víết bài này, có lẽ  Hà Nội là một thành phố đứng đầu về sản xuất và tiêu thụ bia hơi trong cả nước. Dân trong Thành phố Hồ Chí Minh và nhiều nơi khác hình như thích uống bia chai hơn bia hơi.

Người ta sản xuất và tiêu thụ đủ các loại bia ở Hà Nội. Từ bia hơi đến bia chai, bia lon với các loại quen thuộc như Bia Hà Nội mà nhiều người quen gọi là “bia nhà máy” là hãng bia quốc doanh lâu đời nhất. Ngót chục năm nay, dân bia Hà Nội lại quen với loại sản phẩm liên doanh với Đan Mạch đó là bia Halida (Hà Nội liên doanh với Đan Mạch). Ngoài ra, khi vào các quán ăn ở Hà Nội, bạn sẽ luôn gặp các nữ nhân viên tiếp thị thuộc các công ty bia khác nhau ăn vận những bộ đồng phục riêng của từng hãng. Hãng Heineken thì vận đồ xanh lá cây đeo tạp dề trắng kiểu Hà Lan. Hãng Tiger thì mặc sắc phục nền vàng váy ngắn xanh tím than…

Ảnh sưu tầm

Bia tung ra thị trường ngày một nhiều. Quảng cáo bia treo nhản nhản khắp phố và hầu như không tối nào là không có quảng cáo bia trên các chương trình ti vi ở Hà Nội. Duy có những chiếc cốc vại thô kệch làm bằng thứ thủy tinh tái sinh đầy bọt là vẫn giữ nguyên hình dạng nguyên thủy của nó từ mấy chục năm nay, khi mà bia hơi mới ra đời ở Hà Nội.

Có lần tôi dẫn một ông bạn Mỹ đi chơi phố, tạt vào quán bia gần Nhà hát lớn uống dăm vại. Anh bạn Mỹ của tôi là người có thú sưu tầm các loại cốc uống bia cứ khẩn khoản nhờ tôi kiếm cho một chiếc cốc vại bia hơi Hà Nội. Theo anh ta, đây là loại cốc uống bia độc nhất vô nhị trên thế giới. rốt cuộc, bà chủ quán đã tặng khách cả một đôi cốc thủy tinh thô kệch làm vật kỷ niệm mang phong cách độc đáo của bia hơi Hà Nội.

Từ chỗ Hà Nội một trong những thủ đô  khan hiếm bia vào bậc nhất trên thế giới trong thời còn bao cấp, chỉ sau mở cửa, Hà Nội đã nhanh chóng trở thành một trong những thiên đường của những người yêu bia. Tôi không rõ lượng bia được tiêu thụ của dân Hà Nội mỗi ngày là bao nhiêu nhưng tin chắc rằng lượng bia được sản xuất ra và được tiêu thụ tại đây không thua kém gì nhiều thành phố khác trên thế giới.

Có ông bạn từ trong Nam ra Hà Nội đã hát nhái lời bài hát Nhớ về Hà Nội với lời ca:

 “… Hà Nội của ta, Thủ đô yêu dấu

Đầy đường rượu bia, đầy đường thịt cầy…”

Không biết hát như vậy có quá lắm không nhưng qủa thật về hai khoản ẩm thực này có lẽ hiện tại Hà Nội là vô địch!

Nguồn: DN